زبان تاتی - روستای کرینگان ورزقان

زبان تاتی - روستای کرینگان ورزقان

زبان تاتی

تاتی و موقعیت آن

زبان تاتی یکی از هزاران زبانی هست که در دنیا وجود دارد و اندک مردمی در دنیا به این زبان تکلم میکنند. مرکز اصلی این زبان در روستای"کرینگان"از توابع شهرستان ورزقان می­باشد. این روستا در دامنه­ی کوهی قرار دارد که مردم آن بیشتر به شغل دامداری و کشاورزی می­پردازند و نیز با بهره گرفتن از جنگلهای اطراف روستا، امرار معاش می­کنند.

اغلب مردم کرینگان به این زبان آشنایی دارند و به همین زبان تکلم می­کنند .و علاوه بر کرینگان مردم روستاهای دیگری در منطقه­ی خاروانا و میشه­پارا به این زبان صحبت میکنند. همچنین در روستاهای "ونستان" و "خوی­نرو"و چند روستای دیگر با اندک تفاوت در لهجه­ی آن به این زبان آشنایی دارند.

"ابوالقاسم نباتی"از عرفای نامدار منطقه و معاصر با ناصرالدین شاه که در بالای کوهی در روستای بسیار زیبای اُشتبین مدفون است در قصیده­ای زیبا  بعد از توصیف این روستا زبان مردم اشتبین را تاتی می­نامد.

« خوش سلیقه هر یئری ، خلقی سراسر مهربان       دیلّلری تاتی ، ولی شیرین زباندور اُشتبین »

در مورد زبان تات متأسفانه تحقیقات کمی صورت گرفته و منابع مختلف چه از نظر زبانشناسی و چه از نظر تاریخی، کمتر در دسترس قرار دارد . کتاب"زبان کرینگان"تألیف  یحیی ذکا و"تاتی و هرزنی" نوشته­ی عبدالعلی کارنگ از کتابهایی هست که در این زمینه منتشر شده­است.

اکثر مورّخان و محقّقان تاریخ آذربایجان با استناد به کتاب کارنگ اطلاعاتی را داده­اند و مباحث جدیدی را ارائه نکرده­اند. کتاب کارنگ به دلیل یک سویه نگری بخصوص در مورد تاریخچه این زبان زیاد قابل استناد نیست و زبان تاتی که یکی از زبانهای رو به افول و نابودی در جهان است نیاز به تحقیق و بررسی زیادی دارد.

"مینورسکی"می­نویسد: « تات کلمه­ای ترکی است که به عناصر بیگانه که در بلاد ترک می­زیستند اطلاق می­شد.»[1] همانطوری که در بلاد عرب به بیگانگان عجم به معنای غیرعرب گفته می­شد. و در سرزمینهای فارس زبان به اعراب تازیان می­گفتند.

"شمس­الدین سامی" می­نویسد: « ترکان قدیم، ایرانیان و کُردان را که زیر فرمان خود داشتند تات میخواندند.» [2] وی در ادامه می­نویسد: « "سانسون"که در زمان شاه سلیمان صفوی در ایران اقامت داشت در کتاب"وضع کنونی ایران"در توصیف یک مجلس میهمانی، از قزلباشها [با عنوان] ترک، و از تاتها [با عنوان] پارس یاد کرده می­نویسد: « مهماندار عرقچین بزرگی از قلابدوزی و زربفت که دارای نوکی بلند و قسمت پائین آن ملیله دوزی احاطه شده و قسمت فوقانی آن پر از گلنگ بود بر سر داشت این کلاه وقف دوازده امام است و در مواقع رسمی قزلباشها بر سر می­گذارند و ماموران رسمی که از نژاد تات هستند حق بر سر گذاشتن آن را نداشتند.»

محمود بن محمد کاشغری در کتاب لغات خود در مقابل کلمه­ی" بُرک"چنین می­نویسد:

القُلنسوه ؛ و فِی المَثَل : تات سیز ترک بیلماس ، باش سیز برک بیلماس

یعنی : ترک بدون تات نمی­شود و کلاه بدون سر نمی­شود.[3]

و در مقابل کلمه­ی"سُملَم تَت" مینویسد:

سُملَم تت ؛ الفارسیَ الَّذی لا یَعرِف لغت لترک البنه ، و کذالک کل من یعرف الترکیه تسمی سملم   

یعنی : فارس[زبان] هایی را که اصلا با ترکی آشنایی ندارند و همچنین کسی که ترکی نداند سملم خوانده­می­شود.[4]

ملک الشُّعرای بهار تات را به معنی تاژیک یا تاجیک یعنی فارسی زبانان عنوان کرده­است.[5]

ضرب المثلهای زیادی در میان مردم آذربایجان وجود دارد که از کلمه­ی تات در آن استفاده شده­است. وداستانها و شعرهایی درمیان مردم منطقه بر سر زبانها جاری است که در آن اشاره به تاتها شده­است.

مثلاً:                       گوموشی وردیم تاتا                 تات مـنه داری وئـردی

                             دارنی سپدیم  قوشا                 قوش منه  قانات  وئردی

                             قانادلاندیم اوچماغا                 حق  قاپوسون  آچمـاغا

اما اینکه تاتها یک قوم بودند و چگونه آمده­اند و کجا ساکن بوده­اند هیچ اطلاعی در دست نیست. بعضی از محققین آنها را بومیان منطقه می­دانند و ریشه­یِ زبان آنها را پهلوی فارسی می­دانند. اما تفاوتهای اساسی در دستور زبان تات با فارسی و نیز وجود واژه­های بسیار زیاد ترکی این نظریه را به چالش میکشاند و برای اثبات این مساله یا رد آن نیاز به بررسیهای دقیق زبانشناسی وجود دارد.
مقایسه­ی واژه­های تاتی با ترکی و فارسی 

در زبان تاتی واژه­­های فارسی و ترکی فروانی وجود دارد. همچنین در این زبان کلماتی یافت می­شود که ریشه در هیچ کدام از این زبانها ندارد و مستقل هست. تعدادی از این واژهها را برای نمونه در زیر میآوریم:

« واژه­هایی از تاتی که با ترکی شباهت دارد »

                     تاتی                                  ترکی                   معنای کلمه به فارسی

1.              هووز                                       هووز                                    آبی

2.             پاتا کرپیجه                             کرپیج                                 آجر

3.            زمور                                        زومار                                   آذوقه

4.               دمیر                                     دمیر                                    آهن

5.              یاواش                                   یاواش                                  آرام

6.               گیله نار                                گیله نار                                آلبالو

7.            زمی                                        زمی                                    کشتزار

8.            اوجوز                                      اوجوز                                 ارزان

9.               داری                                      داری                                   ارزن

10.           هه                                           هه                                     بله

11.           بنفشه                                    بنوشه                                    بنوشه

12.          دولو                                        دولو                                      تگرگ

13.         پوچا                                        پوکا                                       پوسیده

14.          نوخدا                                    نوخدا                                      لجام

15.         کیلیک                                 کهلیک                                     کبک

16.          بو لاشنا                                 بالیش                                         متکا

17.         ننا                                         نه نه                                        مادر

18.         مولچک                                میلچک( ح )                              مگس

19.          یان                                      یان                                            نزدیک

20.          بوتاق                                   پوتاغ(بوتاغ)                               بوته

                  « واژه هایی از تاتی که به فارسی نزدیک است»

                                تاتی                                                 فارسی

1.                      اوردا                                                                آرد

2.                     اوشکار                                                             آشکار

3.                  اومی ین                                                             آمدن

4.                      تارس                                                               ترس

5.                    بون                                                                   بام

6.                     اوتژ                                                                   آتش

7.                  برو                                                                        برادر

8.                  برین                                                                     بریدن 

9.                      بِز                                                                       بز

10.                 بیسدو ن                                                               بستان

11.                 بلنت                                                                  بلند

12.                مرت                                                                  مرد

13.               پوشنا                                                                پاشنه

14.                تاوا                                                                    تبر

15.               ته                                                                      تو 

16.                نونه پژ                                                               نانوا 

17.               هر                                                                     خر

18.               سیوه                                                                 سیاه

19.                جیو                                                                   جیغ

20.                روژ                                                                  روز

«واژه هایی که ریشه در زبان ترکی و فارسی ندارد »

                           تاتی                                                           فارسی

1.                          جِفا                                                          منقار

2.                            دَس                                                        نخ

3.                          پس                                                        گوسفند

4.                            برام                                                         گریه

5.                           کم                                                         پهلو

6.                            مرغوت                                                  قیچی

7.                        هسوم                                                    کاهو

8.                        هرو                                                       پهن

9.                           پو                                                           دیوار

10.                       گلما                                                       سفره

11.                       اولینج                                                   خاکستر

12.                      پا                                                          سگ

13.                     زوا                                                         پسر

14.                      پو                                                          دیوار
اعداددر زبان تاتی

اعداد در زبان تاتی، بیشتر به زبان فارسی نزدیک است.

ای ( یک ) – ده (دو )- هری( سه )- چو (چهار) - پینج ( پنج )- شاش (شش)- هوفت (هفت )

هِشت  (هشت )- نوو( نه)

دا (ده) - ویست ( بیست ) - سی (سی ) - چل(چهل)- پینجو( پنجاه) – ده سی (شصت )- پینجوره ویست(هفتاد)- پینجوره سی (هشتاد- پینجوره چل ( نود )

سا ( صد )- ده سا (دویست )- هری سا (سیصد ) ...

هزو(هزار) – ده هزو(دو هزار ) ...

هزو هزو (میلیون )- ده هزوهزو ( دومیلیون ) ...
دستور زبان تاتی

دستور زبان تاتی شباهت بیشتری به زبان ترکی دارد [6] که در زیر به چند مورد اشاره میشود.

در زبان تاتی، مانندزبان  ترکی و بر خلاف زبان فارسی  صفت قبل از اسم می­آید. به مثال زیر توجه کنید:

تاتی        :     کالا چو              ( کالا، یعنی بزرگ  و  چو، یعنی درخت )

ترکی       :     بویوک آغاج     ( بویوک ، یعنی بزرگ و آغاج یعنی درخت )

فارسی    :     درخت بزرگ

    همانطوری که گفته­شد کلمه­ی صفت یعنی ( کالا) قبل از موصوف (اسم) بکار رفته­است. یادر کلمه­یِ  "سیوه اش" به معنای خرس سیاه، بر خلاف زبان فارسی و دقیقا ً همانند زبان ترکی صفت قبل از اسم آمده است.

همچنین در کلمات ترکیبی زبان تاتی مضاف الیه مقدم بر مضاف است مثلاً:

تاتی      :        سیوی باغ                  ( سیو ، یعنی سیب )

ترکی     :        آلما باغی                    ( آلما  ، یعنی سیب)

فارسی  :         باغ سیب

در زبان تاتی به جای کلمه­یِ"از" که در فارسی قبل از اسم می­آید و در زبان ترکی کلمه­یِ "دن" بعد از اسم مفعول بکار می­رود از واژه­ی" کو " و" نده " استفاده می­شود .

حرف ربط "با" که در فارسی قبل از اسم می­آید در زبان تاتی مثل ترکی عمل می­شود و در تاتی واژه­ی         " اوهون " و در ترکی واژۀ " ئینن " استفاد می­شود و بعد از اسمبکار برده می­شود.

مثلاً :

        تاتی    :       من احمداوهون شرین    ( شرین ، یعنی رفتم )

       ترکی    :       من احمدینن گئدیم         ( گئدیم ، یعنی رفتم)

       فارسی :       من با احمد رفتم

تفاوت بین دستور زبان تاتی و فارسی تقریباً همان تفاوتی هست که بین دستور زبان فارسی با ترکی وجود دارد. دستور زبان ترکی و تاتی از یکسانی بیشتری برخوردار است.

لازم به ذکر است که به همان اندازه که واژه­های فارسی و یا شبیه به آن در زبان تاتی وجود دارد واژه­های ترکی نیز وجود دارد [شاید هم بیشترو نزدیکتر].

علاوه بر واژه­های ترکی و فارسی، در زبان تاتی کلمات دیگری از زبانهای ارمنی ، مازنی ، خلخالی و غیره نیز وجود دارد و به همین دلیل می­توان حدس زد که تاتی هم زبانی [ احتمالاً مستقل] بوده که در پی تماس، تعامل و تقابل با زبانهای ترکی، فارسی، کردی، ارمنی،  و حتی عربی دچار تغییر شده­است.

آنچه در مباحث بعدی خواهیم خواند اینکه مادها حکومتی نیرومند بودند که از اقوام گوناگونی تشکیل شده بودند و شاید گفتن اینکه تاتها نیز از این اقوام بوده­است سخنی بیراه نباشد. تاتها معمولاً در شمال آذربایجان و نواحی قفقاز زندگی می­کردند که مناطقی نیز در قفقاز هست که به این زبان آشنایی داشته­اند و دارند.

تاتها تا آنجا که تاریخ به یاد دارد هیچ وقت حکومتی نداشته­اند و به این دلیل در تاریخ گمنام مانده­اند.

 

1  به نقل از نظری به تاریخ آذربایجان – محمد جواد مشکور ص 203

2  لغت نامه شمس الدین سامی –  ص 203

3  دیوان لغات ترک  - ج 1 ص 292

۴  هما ن     -    403

۵ سبک شناسی  -  ملک الشعرای بهار، ج 2 ص 50

۶شباهت دستور زبان " هرزنی " با ترکی نسبت به تاتی بیشتر است

انسانهای اولیه در سرزمین قره داغ ورزقان

انسانهای اولیه در سرزمین قره داغ - ورزقان

آغاز تمدن بشری تا هجوم اورارتوئیان در سرزمین قره داغ

ازکتاب ورزقان و خاروانا در پس کوچه های تاریخ آذربایجان


انسانهای اولیه
 

آغاز فعالیت های بشر و پیدایش تمدن انسانی به چهار قسمت تقسیم می­شود :

1- دوران شروع سنگهای تراشیده­ی خشن، ائولتیک (Ealeolithigue ): این دوران که تاریخی نزدیک  به 125 هزار سال قبل را دارد . سنگها تقریباً به صورت طبیعی مورد استفاده قرار می گرفت .

2- دوران سنگهای تراشیده­ی ظریفتر، پالئولتیک  (  Paleolithigue ) یا پارینه­سنگی: در عصر پارینه­سنگی یعنی حدود 100 هزار سال قبل سنگها بیشتر تراشیده می­شد و در شکلی با دوام­تر مورد استفاده قرار می­گرفت. کشف آتش یکی از مهمترین یافته­های بشری در دوران پارینه­سنگی می­باشد. « نخستین آثاری که از پیدایش آتش بدست آمده­است متعلق به اواخر پارینه­سنگی حدود 25 یا 30 هزار سال پیش در اروپا ست.» انسانهای اولیه از آتش برای ترساندن حیوانات استفاده می­کردند، امّا بعدها همین آتش برای کارهای سفالگری و فلزکاری به کار برده­شد و موجب تغییرات فراوان در زندگی بشر گردید.

3- عصر سنگهای صیقلی، نئولیتیک ( Neolithiyue) یا نوسنگی : عصر نو سنگی آغاز تحولات در زندگی بشر می­باشد که ابزارهای سنگی به صورت صیقلی از سنگ تراشیده و مورد استفاده قرار می­گرفت ، زراعت، صنعت، سفالگری و اهلی کردن حیوانات نظیر گوسفند ، بز و نیز بافتن سبد از الیاف گیاهان در چنین زمانی رونق گرفت عصر نو سنگی مربوط به 10 هزار سال قبل از میلاد می­باشد .

4- عصر فلز کاری: در این دوره انسان با کشف آتش با ذوب فلزات آشنا و از آن برای ساختن وسایل مورد نیاز استفاده  و به سرعت پیشرفت کرد.

رحیم رئیس نیا این تقسیم بندی را به شکل دیگری بیان می کند و پارینه سنگی را از یک میلیون سال قبل شروع و تا هزاره­یِ  12( ق .م ) معرفی می­کند و معتقد است که عصر میانه سنگی از هزاره­یِ 12 (ق . م) شروع و تا هزاره­یِ 6 ( ق . م) ادامه دارد که در این زمان انسانها در غارها زندگی می کرده­اند و از سنگهای  نوک تیز برای شکار حیوانات و نیز در آوردن ریشه­یِِ گیاهان استفاده می­کرده اند و نهایتاً عصر نوسنگی که از هزاره­یِ هششم (ق.م )تا هزاره­یِ سوّم( ق.م) ادامه پیدا می­کند.

منطقه یِ قره داغ و ورزقان سرزمینی بسیار قدیمی و از آن قسمت از کره زمین هست که آثار حیات در آن به میلیونها سال قبل برمی­گردد . ماموتها یا به عبارتی دیگر فیلهای اولیه در میلیونها سال پیش و آن زمان که بارانهای سیل آسا می بارید و زمین همواره در حال تغییر و تحول بود ، در این منطقه زندگی میکرده اند. قدیمی­ترین فسیلهای کشف شده از این فیلها مربوط به هفت میلیون سال پیشاست که در محوطه­ی عمارت سنگی[2] در روستای اوخارا کشف شده­است.

زندگی انسانها در سرزمین قره داغ و ورزقان نیز به هزاره­های بسیار دور در تاریخ مربوط می­شود. کشف آثار متعددی از سنگ نوشته­های 12 هزار ساله  منسوب  به اواخر دوران پارینه سنگی در غارها و کوهها و جنگلهای شمالی منطقه ورزقان و « نقّاشی­ها، کنده کاری­ها و نقرها روی تخته سنگها،آشکارا ثابت می­کند که سرزمین پر رمز و راز قره­داغ – به دلیل وجودامکانات و استعدادهای خدادای  فراوان – یکی از معدود سرزمینهای است که انسانهای اولیه در آن پیدا شده وتمدن­های نخستین را بنا نهاده­اند. این مدارک با ارزش تاریخی، آشکار می­سازند که پیدایش جامعه و تمدن در قره­داغ، به چند هزارسال قبل از میلاد مسیح(ع) برمی­گردد.»[3] و آن را به واقع به خواستگاه تمدن بشری تبدیل کرده­است. وجود مراتع، جنگلها و آب­وهوای خوب  و زمین­های حاصلخیز دلیل بر این مسأله است که ورزقان و بطور کلی قره­داغ بخصوص نواحی شمالی آن محل زندگی انسانها در اعصار مختلف بوده­است. متأسفانه هنوز کاوشهای باستانشناسی در این مناطق انجام نشده تا بتوانیم در مورد تاریخ این منطقه در عهد ما قبل تاریخ با احتمال قریب به یقین صحبت کنیم. کاوشهای باستانشناسی در آنسوی ارس و مطالعات زیادی که بر روی غارهای مختلف از جمله غار(آزیخ) انجام شده، نقطه­های تاریک زیادی از انسانهای اولیه را روشن ساخته­است و کاوشهای علمی در مورد سنگ نوشته­های  کشف شده در قوشا داش سونگون و سایر نقاط قره­داغ خیلی از  نقاط مبهم تاریخ قره­داغ و حتی زندگی انسانهای اوّلیه را روشن خواهد ساخت.

"ملیکیشولی"دانشمند گرجی وجود طوائف کوه نشین را در این منطقه حدس زده­است. همچنین غارنشینی انسانهای اولیه در منطقه به اثبات رسیده­است، درمورد شهرنشینی و تمدن پیشرفته نیز قره­داغ و ورزقان چیزی کم ندارد، شهر اژدها داشی یکی از شهرهای باستانی با قدمت سه هزار سال در منطقه دیزمار دالّ بر شهرنشینی در این منطقه است. کشف مجسمه­ی سه هزار ساله در منطقه دیزمار و وجود قلعه و کتیبه سغندل از تمدن چندین هزار ساله در تاریخ باستان حکایت می­کند. در سیغندل علاوه بر قلعه­ی اورارتویی، وجود قلعه های مربوط به دوران ما قبل تاریخ نیز به اثبات رسیده است. و در کتیبه از وجود بیش از بیست شهر خبر داده شده است که توسط ساردوری پادشاه اورارتویی تصرف شده است.  
اقوام باستانی                                                                                                                                                                          

"دکتر محمدجواد مشکور" آذربایجان را از نظرسکونت اقوام باستانی به پنج ناحیه تقسیم می­کند.و قره­داغ را که در قدیم همراه خوی و مرند بصورت یک ناحیه بوده­است مشخص میکند و آشوریان در کتیبه­های خود از این منطقه با نام « سانگی بوتو نام برده اند [که] از مناطق خوش آب و هوا و حاصلخیز در سرزمین آذربایجان بوده است.» [4]

از قومهای قدیمی و اوّلیه که در آذربایجان کنونی زندگی کرده­اند و نواحی قره­داغ و ورزقان نیز زیر سلطه­ی آنها بوده می­توان به نامهایی چون لولوبیان ، گوتیان ، کادوسیان، سکاییان، کاسی­ها و مانناییان  اشاره کرد.

1- لولو بیان بیشتر در نواحی جنوبی دریاچه­ی اورمیه زندگی می­کرده­اند امّا به علت قرابت این قوم با مناطق قره­داغ می­توان گفت که آنها به این مناطق و کل آذربایجان در زمانهایی مسلط بوده­اند و تعدادی ازآنها به این مناطق آمده و ساکن شده­اند. لازم به توضیح است که در کتیبه­یِ سیغندل از شهری به نام"لیب لی اونی" نام برده­شده که شباهت زیادی به نام این قوم دارد.

 روستاهای  "له للّی"و"لالا بجان"از توابع ورزقان احتمالاً از یادگارهای آن قوم بوده و نام این روستاها از این قوم گرفته شده­باشد.

    لولوبیگان = شهر لولوبی ها یا مکان زندگی لولوبی ها

این نام با توجه به اینکه در بسیاری موارد ( گ) به ( ج) تبدیل شده، بعدها به لولو بیجان تبدیل شده و آن به مرور به لالا­بجان تحریف شده­است. کاوشهای باستانشناسی در تپه های باستانی آن صحت و سقم این مسأله را روشن خواهد ساخت.

در زبان اورارتو نیز به اقوام بیگانه لولو گفته می شد و امروزه نیز از این واژه با این مضمون استفاده میشود.

2- گوتیان نیز به اقوامی گفته­می­شد که در هزاره­یِ سوّم(ق.م) در مناطق مختلفی از آذربایجان از جمله قره­داغ زندگی می­کرده­اند.

« در هزاره­یِ اول(ق.م) همه­یِ اورارتوئیان، ماننا و مادها را گوتی می­نامیدند » [5] گوتیان زبانی مستقل داشتند و از ریشه زبان آلبانی  و مردم قفقاز بود. محمدجواد مشکور معتقد است:« از مطالعه­یِ هنر مادی و هخامنشی به این نتیجه می­رسیم که لولوبیان و گوتیان تأثیر زیادی نسبت به آشوریان و آکدیان در آنان داشته­اند.»[6]

3-  کادوسیان : این قوم قدیمی ترین و بومی ترین قوم در سرزمین قره­داغ بوده­است که در دو هزار سال(ق.م) زندگی می­کرده­اند."دیاکونوف"-مورخ روسی- قوم کادوسیان را ساکن در قره­داغ دانسته و آنها را حایل بین مادها و سکاسنیان ( سکاها ) دانسته­است. [7]

کادوسیان از جماعتهای بدوی بودند که به شکار و دامداری می­پرداختند و باغداری نیز می­کردند و دو پیشوا امور آنها را اداره می­کرد. کادوسیان به دلیل اینکه در کوههای صعبالعبور قره­داغ زندگی میکردهاند هرگز مورد حمله و تسلط اقوام و حکومتهای مختلف از جمله مادها نشدند. آنچه از فهرست ساتراپ نشینهای "هرودوت" پیداست احتمالاً کادوسیان همیشه مستقل بوده­اند که بعدها در زمان کوروش و آن­هم احتمالاً هنگامی که هنوز وی سردار"آستیاک" بود از وی اطاعت کردند. از هخامنشیان، اردشیر دوم و اردشیر سوم و داریوش سوم به این قوم حمله کردند ولی نتوانستند آنها را مطیع خود سازند.

4-  سکاییان در قرن 8  و 7(ق.م) از کناره­های دریای سیاه به سمت آذربایجان آمدهبودند.« بنا به بعضی مدارک آشوری، کیمریان [آشوریان، سکاییان را کیمری می گفتند] از قرن هشت(ق.م) در آذربایجان اقامت داشته و از سرزمین قفقاز به آن ناحیه هجوم آورده اند.» [8]مادها سرزمین اصلی سکاها را ( ساکاسنا ) می­نامیدند و برخی از دانشمندان، این سرزمین را میان رود کورا(کور) و ناحیه شمالی گنجه و اراضی اطراف دریاچه اُرومیه و نواحی جنوبی ارس گفته­اند.

در قرن هفتم قبل از میلاد پادشاهی سکاها از لحاظ سیاسی استوار گشت و استحکام پذیرفت و مقتدرترین امپراطوری زمان یعنی آشو ریان آنها را با نام کشور "اشکوزا" به رسمیت شناختند.[9] این قوم در پایان قرن ششم و در آغاز قرن پنجم (ق. م )جزء ساتراپهای ماد بود.

5 - کاسی ها نیز قومی بودند که در لرستان امروزی ساکن بوده­اند و همزمان با اقوام سکایی و مادی زندگی می­کرده­اند و گاهی با هم در جنگ و ستیز بوده­اند. سکایان در قرن 6 (ق.م) به آذربایجان ( ماد ) حمله نمودند و 28 سال آن را اشغال نمودند و بعدها شکست خورده و در بین مردم آذربایجان ممزوج گشتند.

با توجه بنام این قوم و محل زندگی این مردم در نواحی جنوبی رود ارس، این سؤال پیش می آید ، آیا  ( کاسین ) و نام آن از یادگارهای این دوران می تواند باشد ؟!  

6- « ماننا قدیمی­ترین دولت معتبری هست که قلمرو آنها احتمالاً از یک سو به حوالی تبریز کنونی و دریاچه اُرومیه و از سوئی دیگر به حوالی کرمانشاه امروزی و قسمتی از کردستان می­رسیده و با اورارتوییها همسایه بودند، بنابراین قلمرو دولت ماننا روی هم رفته با  اراضی امروزی آذربایجان قابل تطبیق هست.»  [10] ماننا ها بعد از لولوبیان و گوتیان از اقوام و دولتهای بزرگ در مغرب ایران بودند. در آغاز هزاره­یِ اوّل(ق.م) تشکیلات مستقلی از خود داشتند که بعدها در قرن هشت قبل از میلاد با سکاها متحد و با"آشور بانیپال" جنگیدند و شکست خورده و ضمیمه­یِ خاک آنها گشتند. ماننایی­ها در کار دامداری و کشاورزی چیره دست بودند و درهنر دستی نیز از سر آمدان روزگار خود بودند و مردمی اجتماعی بودند که در فعالیتهای اجتماعی بر خلاف سایر اقوام آن زمان شرکت داشتند.

مانناها در دهه­های اوّل قرن هشتم(ق.م) در پی شکست اورارتویی­ها از آشوریان، در آذربایجان قدرت فراوانی یافته بودند. آشوریان نیز از اقوام خرابکاری بودند که بارها به آذربایجان لشکر کشیدند و موجب از بین رفتن کشاورزی و دامداری شدند . مانناها با حمله اورارتوییان ضعیف شده، قسمتهائی از اراضی خود از جمله غرب منطقه قره داغ را به اورارتوئیان واگذار کردند . بعد از ظهور مادها ، مانناها جزو سرزمین آنها گشتند. در اسناد ساختمانی داریوش در شوش ظاهراً مانناییان نیز مادی خوانده شده اند. و بطور کلی این قوم با مادها ممزوج گشته اند.

 در زمان هخامنشیان سرزمین ماننا با استان ماد ترکیب یافت و مرزهای سرزمین ماننا روی هم رفته با تغییرات اندکی با مرزهای ماد غربی ( ماد خرد ) یا آذربایجان قابل تطبیق است.» [11]

مانناییان یکی از بزرگترین تمدن­های اولیه بشری هست که بعد از شوش ( ایلام) از اهمیت زیادی برخوردار است . اما تاریخ نگاران ( حال بر چه اساسی !! ) زیاد به آن توجه نداشته­اند. تمدن ماننا که کهن تر از مادها بوده تأثیر فراوانی بر تمدن و شکل گیری مادها در آذربایجان و ایران داشته­اند.

ا.م.دیاکونوف معتقد است: مانناییان تأثیر فراوانی در رشد و تکامل آریاییان، در هنگام کوچ به سرزمین ایران داشته­اند، آنان که از اقوام بدوی و عقب مانده بودند هیچ وقت نتوانستند بر سرزمین ماننا ( آذربایجان) سیطره یابند و بیشتر به مشرق ایران گسیل شدند ولی با این حال تحت تأثیر فرهنگ و تمدن عالی ماننایی قرار گرفتند.

از دیگر قومهایی که در سرزمین آذربایجان زندگی کرده اند قومهای هوری و میتائی نیز بوده اند .

 

1 فرهنگ دانستنیها – محمد ن‍ژد ص 22

 ۲ عمارت سنگی یا داش­دامداش از بناهای دوره قاجاریه در شهرستان ورزقان است. که متعلق به امیر ارشد از سران طایفه­ی حاجعلیلو می­باشد.

۳ قره داغ ؛ خواستگاه تمدن انسانهای اولیه- محمد حافظ زاده – مقدمه ص چهارده

۴ نظری به تاریخ آذربایجان – محمد جواد مشکور ص 69

۵ نظری به تاریخ آذربایجان – محمد جواد مشکور ص 71

۶ نظری به تاریخ آذربایجان – محمد جواد مشکور ص 71

۷ تاریخ ماد – ا.م دیاکونوف – ترجمه کریم کشاورز ص 410

۸ نظری به تاریخ آذربایجان . محمد جواد مشکور – ص 85

۹ تاریخ هرودوت – ترجمه­ی هدایتی ،ج4، صص231 و 258

1۰ ماد ، هخامنشی ، اشکانی ، ساسانی – حسین محسنی

1۱  آذربایجان در سیر تاریخ ایران . رحیم رئیس نیا – ص 318 ج 1   

قره داغ کجاست؟

قره داغ کجاست؟

قره داغ یا قاراداغ که در زبان استانبولی کاراداغ نیز می گویند به رشته کوهی اطلاق می شود که از کوههای آغری داغ در ترکیه شروع و تا کوههای طالش در شمال ایران اطلاق می شود.
امروزه به طور اخص قره داغ به مناطقی از خوی به طرف مرند و ورزقان و اهر و کلیبر تا سراب گفته میشود.
کوههای قره داغ از کوهستانهای صعب العبور در آذربایجان به حساب می آید که زمستانهای پر برف و یخبندانهای شدید موجب شده آب و هوای آن در زمستان سرد و در تابستان معتدل و بسیار مطبوع باشد.


وجه تسمیه ی قره داغ
کلمه ی قره از زمان صفویان در آذربایجان رواج پیدا کرده است که به معنای بزرگ و باشکوه می باشد. و قره داغ نیز به معنای کوه باشکوه و با ذعظمت می باشد

مردم شناسی و زبان مردم شهرستان ورزقان

مردم شناسی و زبان مردم شهرستان ورزقان

اهالی ورزقان آذربایجانی بوده و به زبان ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند. لهجهٔ آن‌ها قره‌داغی بوده و تفاوت‌های اندکی با لهجهٔ تبریز دارد.

شغل اکثر اهالی ورزقان کشاورزی و دامداری است؛ همچنین عده‌ای در مراکز دولتی مستقر در این شهر مشغول به‌کار هستند. این منطقه بزرگ‌ترین قطب تولید عدس و سومین قطب تولید عسل در سطح استان آذربایجان شرقی است. عشایر ارسباران (قره‌داغ) تابستان‌ها در دشت‌های اطراف ورزقان مستقر شده و به کشاورزی و دامداری می‌پردازند. ورزقان مقر طایفه حاج علیلو است