زبان تاتی - روستای کرینگان ورزقان

زبان تاتی - روستای کرینگان ورزقان

زبان تاتی

تاتی و موقعیت آن

زبان تاتی یکی از هزاران زبانی هست که در دنیا وجود دارد و اندک مردمی در دنیا به این زبان تکلم میکنند. مرکز اصلی این زبان در روستای"کرینگان"از توابع شهرستان ورزقان می­باشد. این روستا در دامنه­ی کوهی قرار دارد که مردم آن بیشتر به شغل دامداری و کشاورزی می­پردازند و نیز با بهره گرفتن از جنگلهای اطراف روستا، امرار معاش می­کنند.

اغلب مردم کرینگان به این زبان آشنایی دارند و به همین زبان تکلم می­کنند .و علاوه بر کرینگان مردم روستاهای دیگری در منطقه­ی خاروانا و میشه­پارا به این زبان صحبت میکنند. همچنین در روستاهای "ونستان" و "خوی­نرو"و چند روستای دیگر با اندک تفاوت در لهجه­ی آن به این زبان آشنایی دارند.

"ابوالقاسم نباتی"از عرفای نامدار منطقه و معاصر با ناصرالدین شاه که در بالای کوهی در روستای بسیار زیبای اُشتبین مدفون است در قصیده­ای زیبا  بعد از توصیف این روستا زبان مردم اشتبین را تاتی می­نامد.

« خوش سلیقه هر یئری ، خلقی سراسر مهربان       دیلّلری تاتی ، ولی شیرین زباندور اُشتبین »

در مورد زبان تات متأسفانه تحقیقات کمی صورت گرفته و منابع مختلف چه از نظر زبانشناسی و چه از نظر تاریخی، کمتر در دسترس قرار دارد . کتاب"زبان کرینگان"تألیف  یحیی ذکا و"تاتی و هرزنی" نوشته­ی عبدالعلی کارنگ از کتابهایی هست که در این زمینه منتشر شده­است.

اکثر مورّخان و محقّقان تاریخ آذربایجان با استناد به کتاب کارنگ اطلاعاتی را داده­اند و مباحث جدیدی را ارائه نکرده­اند. کتاب کارنگ به دلیل یک سویه نگری بخصوص در مورد تاریخچه این زبان زیاد قابل استناد نیست و زبان تاتی که یکی از زبانهای رو به افول و نابودی در جهان است نیاز به تحقیق و بررسی زیادی دارد.

"مینورسکی"می­نویسد: « تات کلمه­ای ترکی است که به عناصر بیگانه که در بلاد ترک می­زیستند اطلاق می­شد.»[1] همانطوری که در بلاد عرب به بیگانگان عجم به معنای غیرعرب گفته می­شد. و در سرزمینهای فارس زبان به اعراب تازیان می­گفتند.

"شمس­الدین سامی" می­نویسد: « ترکان قدیم، ایرانیان و کُردان را که زیر فرمان خود داشتند تات میخواندند.» [2] وی در ادامه می­نویسد: « "سانسون"که در زمان شاه سلیمان صفوی در ایران اقامت داشت در کتاب"وضع کنونی ایران"در توصیف یک مجلس میهمانی، از قزلباشها [با عنوان] ترک، و از تاتها [با عنوان] پارس یاد کرده می­نویسد: « مهماندار عرقچین بزرگی از قلابدوزی و زربفت که دارای نوکی بلند و قسمت پائین آن ملیله دوزی احاطه شده و قسمت فوقانی آن پر از گلنگ بود بر سر داشت این کلاه وقف دوازده امام است و در مواقع رسمی قزلباشها بر سر می­گذارند و ماموران رسمی که از نژاد تات هستند حق بر سر گذاشتن آن را نداشتند.»

محمود بن محمد کاشغری در کتاب لغات خود در مقابل کلمه­ی" بُرک"چنین می­نویسد:

القُلنسوه ؛ و فِی المَثَل : تات سیز ترک بیلماس ، باش سیز برک بیلماس

یعنی : ترک بدون تات نمی­شود و کلاه بدون سر نمی­شود.[3]

و در مقابل کلمه­ی"سُملَم تَت" مینویسد:

سُملَم تت ؛ الفارسیَ الَّذی لا یَعرِف لغت لترک البنه ، و کذالک کل من یعرف الترکیه تسمی سملم   

یعنی : فارس[زبان] هایی را که اصلا با ترکی آشنایی ندارند و همچنین کسی که ترکی نداند سملم خوانده­می­شود.[4]

ملک الشُّعرای بهار تات را به معنی تاژیک یا تاجیک یعنی فارسی زبانان عنوان کرده­است.[5]

ضرب المثلهای زیادی در میان مردم آذربایجان وجود دارد که از کلمه­ی تات در آن استفاده شده­است. وداستانها و شعرهایی درمیان مردم منطقه بر سر زبانها جاری است که در آن اشاره به تاتها شده­است.

مثلاً:                       گوموشی وردیم تاتا                 تات مـنه داری وئـردی

                             دارنی سپدیم  قوشا                 قوش منه  قانات  وئردی

                             قانادلاندیم اوچماغا                 حق  قاپوسون  آچمـاغا

اما اینکه تاتها یک قوم بودند و چگونه آمده­اند و کجا ساکن بوده­اند هیچ اطلاعی در دست نیست. بعضی از محققین آنها را بومیان منطقه می­دانند و ریشه­یِ زبان آنها را پهلوی فارسی می­دانند. اما تفاوتهای اساسی در دستور زبان تات با فارسی و نیز وجود واژه­های بسیار زیاد ترکی این نظریه را به چالش میکشاند و برای اثبات این مساله یا رد آن نیاز به بررسیهای دقیق زبانشناسی وجود دارد.
مقایسه­ی واژه­های تاتی با ترکی و فارسی 

در زبان تاتی واژه­­های فارسی و ترکی فروانی وجود دارد. همچنین در این زبان کلماتی یافت می­شود که ریشه در هیچ کدام از این زبانها ندارد و مستقل هست. تعدادی از این واژهها را برای نمونه در زیر میآوریم:

« واژه­هایی از تاتی که با ترکی شباهت دارد »

                     تاتی                                  ترکی                   معنای کلمه به فارسی

1.              هووز                                       هووز                                    آبی

2.             پاتا کرپیجه                             کرپیج                                 آجر

3.            زمور                                        زومار                                   آذوقه

4.               دمیر                                     دمیر                                    آهن

5.              یاواش                                   یاواش                                  آرام

6.               گیله نار                                گیله نار                                آلبالو

7.            زمی                                        زمی                                    کشتزار

8.            اوجوز                                      اوجوز                                 ارزان

9.               داری                                      داری                                   ارزن

10.           هه                                           هه                                     بله

11.           بنفشه                                    بنوشه                                    بنوشه

12.          دولو                                        دولو                                      تگرگ

13.         پوچا                                        پوکا                                       پوسیده

14.          نوخدا                                    نوخدا                                      لجام

15.         کیلیک                                 کهلیک                                     کبک

16.          بو لاشنا                                 بالیش                                         متکا

17.         ننا                                         نه نه                                        مادر

18.         مولچک                                میلچک( ح )                              مگس

19.          یان                                      یان                                            نزدیک

20.          بوتاق                                   پوتاغ(بوتاغ)                               بوته

                  « واژه هایی از تاتی که به فارسی نزدیک است»

                                تاتی                                                 فارسی

1.                      اوردا                                                                آرد

2.                     اوشکار                                                             آشکار

3.                  اومی ین                                                             آمدن

4.                      تارس                                                               ترس

5.                    بون                                                                   بام

6.                     اوتژ                                                                   آتش

7.                  برو                                                                        برادر

8.                  برین                                                                     بریدن 

9.                      بِز                                                                       بز

10.                 بیسدو ن                                                               بستان

11.                 بلنت                                                                  بلند

12.                مرت                                                                  مرد

13.               پوشنا                                                                پاشنه

14.                تاوا                                                                    تبر

15.               ته                                                                      تو 

16.                نونه پژ                                                               نانوا 

17.               هر                                                                     خر

18.               سیوه                                                                 سیاه

19.                جیو                                                                   جیغ

20.                روژ                                                                  روز

«واژه هایی که ریشه در زبان ترکی و فارسی ندارد »

                           تاتی                                                           فارسی

1.                          جِفا                                                          منقار

2.                            دَس                                                        نخ

3.                          پس                                                        گوسفند

4.                            برام                                                         گریه

5.                           کم                                                         پهلو

6.                            مرغوت                                                  قیچی

7.                        هسوم                                                    کاهو

8.                        هرو                                                       پهن

9.                           پو                                                           دیوار

10.                       گلما                                                       سفره

11.                       اولینج                                                   خاکستر

12.                      پا                                                          سگ

13.                     زوا                                                         پسر

14.                      پو                                                          دیوار
اعداددر زبان تاتی

اعداد در زبان تاتی، بیشتر به زبان فارسی نزدیک است.

ای ( یک ) – ده (دو )- هری( سه )- چو (چهار) - پینج ( پنج )- شاش (شش)- هوفت (هفت )

هِشت  (هشت )- نوو( نه)

دا (ده) - ویست ( بیست ) - سی (سی ) - چل(چهل)- پینجو( پنجاه) – ده سی (شصت )- پینجوره ویست(هفتاد)- پینجوره سی (هشتاد- پینجوره چل ( نود )

سا ( صد )- ده سا (دویست )- هری سا (سیصد ) ...

هزو(هزار) – ده هزو(دو هزار ) ...

هزو هزو (میلیون )- ده هزوهزو ( دومیلیون ) ...
دستور زبان تاتی

دستور زبان تاتی شباهت بیشتری به زبان ترکی دارد [6] که در زیر به چند مورد اشاره میشود.

در زبان تاتی، مانندزبان  ترکی و بر خلاف زبان فارسی  صفت قبل از اسم می­آید. به مثال زیر توجه کنید:

تاتی        :     کالا چو              ( کالا، یعنی بزرگ  و  چو، یعنی درخت )

ترکی       :     بویوک آغاج     ( بویوک ، یعنی بزرگ و آغاج یعنی درخت )

فارسی    :     درخت بزرگ

    همانطوری که گفته­شد کلمه­ی صفت یعنی ( کالا) قبل از موصوف (اسم) بکار رفته­است. یادر کلمه­یِ  "سیوه اش" به معنای خرس سیاه، بر خلاف زبان فارسی و دقیقا ً همانند زبان ترکی صفت قبل از اسم آمده است.

همچنین در کلمات ترکیبی زبان تاتی مضاف الیه مقدم بر مضاف است مثلاً:

تاتی      :        سیوی باغ                  ( سیو ، یعنی سیب )

ترکی     :        آلما باغی                    ( آلما  ، یعنی سیب)

فارسی  :         باغ سیب

در زبان تاتی به جای کلمه­یِ"از" که در فارسی قبل از اسم می­آید و در زبان ترکی کلمه­یِ "دن" بعد از اسم مفعول بکار می­رود از واژه­ی" کو " و" نده " استفاده می­شود .

حرف ربط "با" که در فارسی قبل از اسم می­آید در زبان تاتی مثل ترکی عمل می­شود و در تاتی واژه­ی         " اوهون " و در ترکی واژۀ " ئینن " استفاد می­شود و بعد از اسمبکار برده می­شود.

مثلاً :

        تاتی    :       من احمداوهون شرین    ( شرین ، یعنی رفتم )

       ترکی    :       من احمدینن گئدیم         ( گئدیم ، یعنی رفتم)

       فارسی :       من با احمد رفتم

تفاوت بین دستور زبان تاتی و فارسی تقریباً همان تفاوتی هست که بین دستور زبان فارسی با ترکی وجود دارد. دستور زبان ترکی و تاتی از یکسانی بیشتری برخوردار است.

لازم به ذکر است که به همان اندازه که واژه­های فارسی و یا شبیه به آن در زبان تاتی وجود دارد واژه­های ترکی نیز وجود دارد [شاید هم بیشترو نزدیکتر].

علاوه بر واژه­های ترکی و فارسی، در زبان تاتی کلمات دیگری از زبانهای ارمنی ، مازنی ، خلخالی و غیره نیز وجود دارد و به همین دلیل می­توان حدس زد که تاتی هم زبانی [ احتمالاً مستقل] بوده که در پی تماس، تعامل و تقابل با زبانهای ترکی، فارسی، کردی، ارمنی،  و حتی عربی دچار تغییر شده­است.

آنچه در مباحث بعدی خواهیم خواند اینکه مادها حکومتی نیرومند بودند که از اقوام گوناگونی تشکیل شده بودند و شاید گفتن اینکه تاتها نیز از این اقوام بوده­است سخنی بیراه نباشد. تاتها معمولاً در شمال آذربایجان و نواحی قفقاز زندگی می­کردند که مناطقی نیز در قفقاز هست که به این زبان آشنایی داشته­اند و دارند.

تاتها تا آنجا که تاریخ به یاد دارد هیچ وقت حکومتی نداشته­اند و به این دلیل در تاریخ گمنام مانده­اند.

 

1  به نقل از نظری به تاریخ آذربایجان – محمد جواد مشکور ص 203

2  لغت نامه شمس الدین سامی –  ص 203

3  دیوان لغات ترک  - ج 1 ص 292

۴  هما ن     -    403

۵ سبک شناسی  -  ملک الشعرای بهار، ج 2 ص 50

۶شباهت دستور زبان " هرزنی " با ترکی نسبت به تاتی بیشتر است

ادیان در منطقه ورزقان و خاروانا ( قره داغ )

ادیان در منطقه ورزقان و خاروانا ( قره داغ )

تاریخ ادیان در منطقه ورزقان و خاروانا

دین وانسان

انسان همیشه برای حل مشکلات خود به یک قدرت ماوراء الطبیعه متوسّل می­شود و این قدرت در انسانها با پرستش حیوانات و اشیاء ، خورشید و گاهی موجودات افسانه­ای و بتپرستی و غیره نمود پیدا کرده­است.

از اینکه دین از چه زمانی پیدا شده­است و منشاء و مبداء آن چیست کاملاً مشخص نیست. در تعریف دین میتوان گفت: رابطه یِ بین محدود با نامحدود ، رابطه یِ فنا با ابدیت یا وسیله ای که انسان را به منظور درک سبب وجودی خود بسوی چیزی ورای وجود خودش راهبر شود .

دین در حقیقت اعتقاد به یک منشاء و یک مبداء است. انسان به اصطلاح بی دین نیز به چیزی اعتقاد دارد و همین اعتقاد وی را به سوی هدفی وراء وجود خود می­برد . انسان به هنگام در ماندگی امید به کمکی دارد که شاید مبداء آن را نمی­داند . مولانا می­فرماید :

چون به وقت رنج و محنت زود می­یابی درش     باز می­جـوئی او کجـا درگـاه او را باب کـو

از روی قراین و شواهد چنین بر می­آید که« انسانهای" نئاندرتال" نخستین آدمهای متدین در روی زمین بوده­اند.»[1] از انسانهای ملقب به نئاندرتال آنچه به دست آمده  نشان می­دهد که در فکر آنها "جرثومه"یعنی پرستش ارواح برای نخستین­بار تکوین یافته است . انسانهای نئاندرتال مردگان را دفن میکرده­اند.

بعد از انسانهای نئاندرتال در بیست وپنج هزار سال قبل به انسانهایی برمی خوریم که به "کرومایونها" معروفند اینان به روش صحراگردی و کوچ نشینی زندگی می­کردند و به شکار روزگار می­گذراندند. آنان نیز مانند نئاندرتالها مردگان را دفن می­کردند . و جالب اینکه آنها استخوان و بدن مردگان را با رنگ قرمز ملوّن می­کردند.

در عصر نوسنگی با توجه به دفن مردگان و احتمالاً سوزاندن مردگان ، دین تحول نوینی داشته­است و آثار مختلف از پرستش خورشید و ستارگان و سحر و جادو به دست آمده­است.
ادیان مرسوم در منطقه­ی ورزقان
 
قبل از اسلام

 سومریان بیش از چهار هزار الهه داشته­اند که هر کدام مظهر جزئی از مظاهر طبیعت به شمار می­رفتند از جمله:

1.        آنو ( Anu) = خداوند آسمان

2.       ان هیل (En hil) = خداوند جنگ و جنگجوها

3.      سین (Sin) = خدای ماه

4.       بابار که خدای آفتاب بود و بعدها نامش را شمس گفتند.[2]

 شامان – شامانیزم

دین شامان از آئینهای مغولی بود که بعضی از اقوام ترک نیز با توجه به شرایط تاریخی این دین را قبول کردند.[3] و هونها که از آداب و رسوم و جشنهایشان مشخص است بیشتر به فلسفه­ آئین شامانیزم اعتقاد داشته­اند و به آن متوسل شده­اند.[4]

(در ورزقان و روستاهای اطراف"شاماما"نامی هست که بر روی دختر ها گذارده می­شود.)

 اورارتویی ها نیز از خدایان زیادی نام برده اند از آن جمله "خالدی " خدای جنگ ، که در سطر اول کتیبه سیغندل نیز از آن یاد شده­است. از دیگر خدایان اورارتویی"تی شبا" و" شیونی" بوده­است. این سه خدای یاد شده از مهمترین خدایانی بودند که در معابد اورارتویی قرار داشت. در معابد اورارتویی خدایان زیادی وجود داشته­است.

خالدی، خداوند والا مقام معبد بزرگ اورارتویی بوده که روی یک شیر ایستاده­است وی همسر الهه­یِ "آرویانی"بود و خداوند جنگ به حساب می­آمد و در مواقع جنگ از وی طلب پیروزی می­کردند و به آن دعا می­کردند.

تی شبا، خداوند رعد وبرق بود که در مقام دوم معابد قرار داشته­است و معتقد بوده­اند که همیشه در دستش روشنایی وجود دارد .

شیوینی، الهه­یِ آفتاب بود که مردی زانو زده و در دستش صفحه­یِ خورشید وجود داشته­است.

اوراتویی ها علاوه بر این سه خداوند برای شهرهای خود خداوندی را مورد احترام قرار میدادند. ونیز"توتم"ها خداوندان مشترکی بودند که مفهوم آنها خداوندان زمین، دریا، آب، غارها، کوهستانها و غیره بود.

حضور اورارتوییها در ورزقان سالها طول کشیده­است و سیغندل از مهمترین قلاع آنها محسوب می­شود ولی اینکه عقاید مذهبی آنها تا چه حد مورد استقبال قرار گرفته هنوز جای سؤال است.

زروانی از ادیان باستانی بوده که در ورزقان و اطراف آن پیروانی را داشته­اند کلمه زرآوا نیز احتمالاً بازمانده­یِ این دوران در بسیاری از نقاط آذربایجان باشد. این دین و عقاید آن در دوران مختلف تا پذیرفتن اسلام هرچند با تغییراتی در بین مردم  این منطقه رایج بوده­است.

پیروان زروانی بر این عقیده بودند که"اکرانه" خدای بزرگ و خالق  اهورامزدا و اهریمن می­باشد. زروانیان آغاز و پایانی را برای جهان قایل نبودند و آن را همیشه جاودانی میدانستند و معتقد به دو خدا بوند، یکی از خدایان آفریننده­ی نیکی و دیگری آفریننده­ی بدی است که درآیین زرتشت از آنها به عنوان اهورامزدا و اهریمن یاد می­کردند. اکثر دانشمندان معتقدند که رابطه­ای میان دین زروانی و مانویان وجود دارد.[5]  در این آیین،"زروان"خدای زمان است و زروانیان عقیده داشتند که اهورامزدا و اهریمن فرزندان زروان بوده­اند.[6]

پیروان زروانی عناصر اربعه یعنی روشنایی، آب، خاک و باد را مقدس می­شمردند. این احتمال وجود دارد که تا قبل از گسترش دین زرتشت، زروانی بیشترین پیروان را در منطقه ورزقان وخاروانا داشته­است.

                                         )

زرتشتی، از زمان مادها در آذربایجان رو به پیشرفت نهاد. این دین در بین درباریان ماد و مغان پذیرفته شد.[7] مغان در دوران عظمت پادشاهی ماد مردمانی فعال بودند و در سراسر کشور پراکنده بودند و به عقیده­یِ هرودوت ، مغان خوابگذاران دربار ماد بودند.

در دوران مادها دین زرتشتی در میان عامه مردم مورد پذیرش قرار نگرفت. در زمان هخامنشیان آزادی دینی رواج داشت ولی آنچه از مطالعات و کتیبه­های منصوب به آنان پیداست این است که مادها و پارسهای تابع هخامنشی از سه خدای جداگانه بر خوردار بودند:

1.   دین پادشاهان: اهورامزدا را از همه خدایان برتر می دانستند و معتقد بودند زمین و آسمان را او آفریده­است و شاه به فضل او فرمانروایی می­کند و این دین را مزدایی نیز میگفتند.

2.   دین مردم: عامّه­یِ مردم عناصر اربعه یعنی روشنایی ( روز یا خورشید و شب یا ماه ) آب و خاک و باد را مقدّس می­دانستند. عامه­یِ مردم معتقد به قربانی کردن حیوانات بودند که آن هم با آیین خاصّی صورت می­گرفت از آن جمله قربانی باید به جای پاکی برده می­شد و بعد از دعا برای شاه و مردم که در حضور"مغ"بایستی این کار صورت می گرفت، آن را میپختند و مغ سرودی را می­خواند و بعد صاحب قربانی آن را می­برد و هر آنچه می­خواست با آن می­کرد. با توجه به این مطالب بایستی اذعان کرد که دین مردم در زمان هخامنشی نوع تغییر یافته­یِ دین زروانی بود.

3.مغان قبیله­ای بودند که یهُوه را پرستش می­کردند و متعلق به مادها بودند.

اشکانیان در اوایل قدرت­گیری معتقد به مذهبی نبودند آنها فقط اشک را که بانی و موسس سلطنت­شان بود را می­پرستیدند بعدها بعضی آیین زرتشتی زمان هخامنشی از جمله تقابل خیر و شر و اهریمن و اهورامزدا را قبول کردند و بعضی از آنها سحر و جادو را قبول داشتند.[8]

اما اکثر محققان معتقدنددر زمان اشکانیان و حکومت آتورپاتکان در آذربایجان عقاید مردم بر مبنای مهر پرستی و ناهید پرستی بوده­است و به عقیده کریشمن نوعی تثلیث بود و اهورامزدا و مهر و ناهید مورد  احترام بود. در زمان هخامنشی اهورامزدا بیشتر مورد توجه بود و در زمان اشکانیان ناهید و بعدها مهر از اهمیت زیادی برخوردار گشت.[9]

میتراییان و مهر پرستان از ویژگی اخلاقی خوبی برخوردار بودند، و آرزوی برخورداری از جاودانگی یکی از جاذبه­های مهرگرایی بود که در ترویج آن بسیار مؤثّر بود و این دین بعدها در اروپا و حتی آفریقا پیروان زیادی پیدا کرد.

پرستش­گاههای آناهیتا که اغلب در آن به نیایش مهر و ناهید می­پرداختند معمولاً در بالای کوهها و در مکانهای صعب العبور ساخته­ می­شده­است. قلعه­ها و پلهایی بانام " قیز "در آذربایجان به وفور وجود دارد از جمله مکانی بنام "قیزقالاسی" در نزدیکی روستای دونگاه که نشانگر احترام به ناهید که گاهی آن را الهه آب و باران نیز می­گفتند، می­باشد.

معابد و پرستش­گاهها را آتشکده می­گفتند[10]و در این آتشکده­ها نگهبانانی را می­گذاشتند تا مواظب باشند که آتش آتشکده خاموش نشود.

آتش به اندازه­ای مورد توجه و احترام بود که سعی می­شده­است دراجاقهائی که در خانه­ها موجود بود نیز خاموش نشود و این وظیفه بر عهده­یِ پدر خانواده بود.

خاموش شدن آتش اجاق به معنای از بین رفتن دودمان بود. امروزه در بین مردم روستاهای منطقه ورزقان از جمله­ی نفرینی استفاده می­شود که باقی مانده دوران احترام به آتش است؛

اٌجاقین سونسون! ، این جمله­ی نفرینی، در بین مردم، دعا برای از بین رفتن دودمان یک شخص است.

وجود آثار بسیار زیادی از آتشکده­ها در منطقه نشان از گسترش آیین مهرپرستی در مناطق ورزقان و خاروانا محسوب می­شود.

مانویان و مزدکیان

 در زمان ساسانیان، دین زرتشتی به صورت رسمی مورد توجه قرار گرفت و این آیین از طرف دولت ساسانیان به عنوان دین رسمی کشور معرفی شد.

مذهب متداول دوره ساسانی در غرب ایران گونه ای از دیانت زرتشتی بود که جنبه زروانی داشته است.[11] همانطوری که قبلاً اشاره شد آیین زروانی در ورزقان تا سالها با تغییراتی به حیات خود ادامه داده­است.

 در این زمان زرتشتی به سه فرقه تبدیل شد: مجوسیان ، زروانیان، و کیومرثیان.

غیراز سه فرقه­ی مذکور« دو آیین الحاقی دیگر در ایران به وجود آمد: مانویان که آن را"مانی" پدید آورد و در سراسر اروپا و آسیا پیروانی داشت و مزدکیان که معتقد به نوسازی اجتماعی بر اساس مردمگرایی بودند و چیزی نمانده بود که شالوده­یِ شاهنشاهی را در ایران فرو ریزد.»[12]

"مانی"در حدود سال 216 میلادی به دنیا آمد، نسب وی با خانواده­یِ اشکانیان مرتبط بود. پدرش اهل همدان بود و در بابل بزرگ شد. آیین وی « متأثر از عرفان گنوسی[13]بود که با دیدگاه نور و ظلمت در آمیخت و با برخی آرای هندی –  بودایی پرداخته کرد.»[14] البته مانی در اندیشه هایش با گنوسی تفاوتهایی داشت از آن جمله مانی معتقد بود که نور جاودانی است و گنوس معتقد بود که آن از جایگاه اصلیش سقوط کرده است. گنوسیان آفرینش را اهریمنی می­خواندند ولی مانی چنین اعتقادی نداشت.

مانی عناصر را دارای دو جوهر می­دانست؛ یکی خیر و دیگری شر، وی شعایر غسل را در آیین خود حفظ کرده­بود او خود را"فارقلیط"همان تسلی بخشی که مسیح  وعده داده بود یعنی آخرین حواری عیسی و کسی که حقایق الهی را به او فرستاده می­شود می­دانست.[15]

"مزدک"از واعظان بود که کشور را به بی­نظمی کشید. تعالیم وی نیز بر مبنای تعالیم مانی استواربود و او نیز عنصر جهان را از خیر و شر می­پنداشت با این تفاوت که خیر در اراده انسان است و شر تصادفی است    «جهان از سه عنصر آب، آتش و خاک سرزده است و از آمیزش این سه تشکیلات خیر و شر پدید آمده است.»[16]

منظور اصلی مزدک بر پا کردن نهضتی بر علیه مقررات ناعادلانه حاکم بر جامعه آن زمان و در هم شکستن سنتهای اجتماعی منحط  آن عهد بوده­است.[17]

مزدکیان حکومت ساسانی را به چالش کشاندند. انوشیروان، مزدکیان را قتل عام کرد و مزدک و پیروانش به آذربایجان گریختند، حضور و نفوذ مزدکیان تا سالها بعد از حمله­ی اعراب به ایران در آذربایجان وجود داشته است. رییس­نیا معتقد است: « بعد از شکست دولت ساسانی و فتح آذربایجان نیز مزدکیان موجودیت خود را در آذربایجان حفظ کردند و ای بسا که دژهای خود را در مناطق کوهستانی آذربایجان بخصوص قره­داغ و دامنه­های سبلان و طالش حفظ کردند.»[18]

مزدکیان در آذربایجان ماندند و بعدها در فرقه­های مختلفی در ایران پراکنده بودند.

خُرَّمیِّه – خُرَّم دینان در دوره­ی مامون عباسی نهضت مذهبی اشتراکی با احساسات ملی بوجود آمد که پیشوایی آن را"جاویدان بن سهل"بر عهده داشت و آن را خرمیه یا خرمدینان خواندند که مرکز اصلی آن در شهر بذ در سرزمین قره­داغ می­باشد. این فرقه از بازماندگان مزدکیان بود که بعد از ورود اسلام در آذربایجان مانده­بود.

« بعضی وجه تسمیه­ی خرمدینان را از نام"خُرَّمِه"زن مزدک گرفته­اند و گویند آن زن بعداز مرگ شوهرش به ری گریخت و دین او را رواج داد.»[19] گفته­می­شود: در سال 218            ( ه. ق)عده­ی زیادی از مردم اصفهان همدان و غیره مذهب خرمی را پذیرفتند. خرمدینان را به سه فرقه تقسیم می­کنند: ابومسلمیه، ماهانیه و اسپید جامه که دو سلک اولی در فارس و خوزستان حضور داشتند و خرمدینان آذربایجان بر سلک اسپید جامه بودند.

« خرمدینان بر پایه­ی عقاید مزدکیان قرن پنجم میلادی پدید آمدند و مانند مزدکیان پیرو ثنویت بودند. یعنی به وجود دو مبداء جهانی اعتقاد داشتند که دائم در نبردند، یعنی روشنایی و تاریکی، خیروشر و اهورامزدا و اهریمن معتقد بودند.»[20] خرم دینان عدم تساوی مالی را آفریده­ی اهریمن می­دانستند و با سازمان ظالمانه­یِ اجتماع مبارزه می­کردند آنها ریشه­ی بی عدالتی را در مالکیت خصوصی می­دانستند و معتقد بودند باید اراضی در دست کشاورزان باشد.

خرمدینان معتقد بودند خداوند دایماً در افراد انسانی حلول می­کند و تجسّم می­یابد و آدم، موسی، و عیسی و محمد( ص ) و سایر پیامبران را تجسمی از ایزد می­شمردند و از خلافت متنفر بودند.[21]

  مسیحیت از نخستین سالهای قرن چهارم میلادی و از هنگام به رسمیت شناختن مسیحیت در ارمنستان به عنوان دین رسمی و از حدود سال 313 م امپراطوری روم نیز مسیحیت را به رسمیت شناخت.[22]مسیحیت از این زمانها پیروانی را در منطقه­یِ ورزقان داشته­است و برابر با گفته­ی قدما و آنچه در کتابهای تاریخی نوشته شده­است بیشتر به شغل آهنگری مشغول بوده­اند. و در قلعه­های نزدیک سیغندل زندگی می­کرده­اند.  لازم به توضیح است که ارامنه در سال 298 میلادی وارد آذربایجان شده و مدتی را در اینجا حکومت کرده اند. " ادوین رایت "معتقد بود: مردم در آذربایجان یا با رغبت و یا از سرناگزیری دین مسیحیت را پذیرفتند. اما در منطقه ورزقان چندان دوام نیاورده و از بین رفت و اینک اندک پیروان مسیحیت در تبریز زندگی می­کنند.
 اسلام و تشیع در ورزقان

دین اسلام در سال 22 هجری قمری ودر زمان عمر وارد آذربایجان شد. و طی چهارصد تا پانصد سال مردم آذربایجان به دین اسلام مشرف شدند. خلافت حاکمان سنی مذهب باعث رواج مذهب تسنّن در آذربایجان و بخصوص ورزقان و خاروانا شد. مردم در این منطقه بیشتر معتقد به مذهب سنی شافعی بودند. احمد ابن گشتاسب دزماری[23] از دانشمندان بزرگ مذهب شافعی در منطقه به حساب می­آمد.

اما با ظهور تصوف در اردبیل و آذربایجان مردم قره­داغ به سمت آنها گرویدند و با شور و اشتیاق فراوان از عصر صفوی به بعد، به مذهب دوازده امامی روی آوردند. حتی در گسترش شیعه نیز به خانقاه اردبیل و سپس به پادشاهان صفوی کمکهای شایانی کردند.

از علمای بزرگ تشیع می­توان استاد محمد تقی جعفری را نام برد که اصلیت ورزقانی دارد و از شهرت جهانی برخوردار است.

از دیگر علمای بزرگ تشیع در سرزمین ورزقان و خاروانا می­توان به بزرگانی چون، میرزا احمد مجتهد دینوری، که از فقها و محدثین طراز اول جهان اسلام بود و سید محمدحجت کوه­کمری از مراجع تقلید و میرزاحیدر علیاری، ملا علی علیاری ،میرزا محمدعلی آوانسری  و ملاجواد ورزقانی اشاره کرد.

1  تاریخ جامع ادیان - جان ناس - ترجمه علی اصغر حکمت ص 6

۲  فرهنگ دانستنیها – محمد نژد ص 62

۳  ترکون قیزیل کیتابی – رفیق اوزده ک ، ج 1 ص 20

۴  اسرار فرمانروائی اتیلا – وس رابرتز ص 108

۵  اصل و نسب دینهای ایران باستان – عبدالعظیم رضائی صص 47 و 48

۶   دینهای ایرانی پیش از اسلام – مهدی باقری ، ص 76

۷   ماد ها – جلیل ضیاءپور ص 426

۸  آذربایجان پیش از تاریخ و پس از آن – سید اسمعیل وکیلی  ص 150

۹  ایران از آغاز تا اسلام – کریشمن  ص 319

۱۰  یشت ها  - ابراهیم پورداوود ج 1 ص 173

۱۱ دینهای ایرانی در پیش از اسلام – مهدی باقری ، ص 88

۱۲ایران و تمدن ایرانی – کلمان هورا – ترجمه حسن انوشه ص 200

۱۳ مجموعه فرق یا تفکراتی است که برای رسیدن به حقیقت و خروج از مادّیات به یک نوع شناخت غیرحسّی    ، غیر علمی و غیر عقلی معتقد بودند (مجلّۀ معارف – دورۀ دوازدهم – شمارۀ 1و 2 فروردین 1374)

۱۴  اسطوره آفرینش در آئین مانی – ابوالقاسم اسماعیل پور ص 13

۱۵ ایران و تمدن ایرانی – کلمان هورا ترجه حسن انوشه ص 200

۱۶  ایران و تمدن ایرانی  - کلمان هورا ، ترجمه حسن انوشه ص 206

۱۷ دینهای ایرانی پیش از اسلام – مهدی باقری ص 136  

۱۸ آذربایجان در سیر تاریخ

۱۹  نظری به تاریخ آذربایجان  - جواد مشکور ص 128

۲۰ تاریخ ایران – پیگولوسکایا ، یالوبوسکی و ...... ، ترجمه کریم کشاورز ، ص 190

۲۱تاریخ ایران – پیگولوسکایا ، یالوبوسکی و .......، ترجمه یِ کریم کشاورز

۲۲آذربایجان در سیر تاریخ – رحیم رئیس نیا

۲۳ احسن التقاسیم فی معرفة المقالیم – احمد مقدسی 

مناطق دیدنی و گردشگری شهرستان ورزقان

مناطق دیدنی و گردشگری شهرستان ورزقان

منطقه گردشگری چیچکلی (در ۳۵ کیلومتری شمال غرب ورزقان)، مسجد جامع خاروانا (مربوط به به سده‌های ۶ و ۷ هجری قمری)، خانه امیر ارشد یا داش‌ساختمان (در ۱۲ کیلومتری غرب ورزقان)، کتیبه میخی سقندل (در ۵ کیلومتری ورزقان)، آبشار گل‌آخور (با ارتفاع ۱۲ متر)، قلعه تاریخی جوشین (در ۲۶ کیلومتری غرب ورزقان (به احتمال زیاد مربوط به زمان مادها)، قلعه کیقال، امامزاده سیدخلیل جوشین، گنبد الله‌الله (مربوط به اواخر دوره ایلخانان مغول تا صفویه)، روستای آستمال (با قدمت چند هزار ساله)، روستای کرینگان (که اهالی آن به زبان تاتی صحبت می‌کنند)، تپه داش‌باشی یا ارمنی گوللویی، قلعه کندی‌بولاغ، قلعه داشی، قلعه اژدها داشی، گورستان سقای، قلعه سرخه دیزج و تپه الله‌لو (همگی با قدمت هزاره اول قبل از میلاد)

آب و هوای شهرستان ورزقان

آب و هوای شهرستان ورزقان

ورزقان در منطقه‌ای کوهستانی واقع شده و دارای تابستان‌هایی معتدل و زمستان‌هایی سرد است. کوه­های آق‌داغ، ایری‌داغ، پیرسقا، جله‌داغ، جوشون، خاروانا، کامتال، کیامکی و مشک‌عنبر در پیرامون این شهر جای گرفته‌اند

مردم شناسی و زبان مردم شهرستان ورزقان

مردم شناسی و زبان مردم شهرستان ورزقان

اهالی ورزقان آذربایجانی بوده و به زبان ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند. لهجهٔ آن‌ها قره‌داغی بوده و تفاوت‌های اندکی با لهجهٔ تبریز دارد.

شغل اکثر اهالی ورزقان کشاورزی و دامداری است؛ همچنین عده‌ای در مراکز دولتی مستقر در این شهر مشغول به‌کار هستند. این منطقه بزرگ‌ترین قطب تولید عدس و سومین قطب تولید عسل در سطح استان آذربایجان شرقی است. عشایر ارسباران (قره‌داغ) تابستان‌ها در دشت‌های اطراف ورزقان مستقر شده و به کشاورزی و دامداری می‌پردازند. ورزقان مقر طایفه حاج علیلو است

تاریخچه و پیشینه شهرستان ورزقان

تاریخچه و پیشینه شهرستان ورزقان

ورزقان پیش‌تر یکی از بخش‌های تابعهٔ شهرستان اهر بوده و ۳۰۰ روستا در تابعیت این بخش بوده‌اند. در این زمان، این بخش جزء بزرگ‌ترین بخش‌های استان آذربایجان شرقی بوده‌است؛ ولی بعدها بخش‌هایی از آن به شهرستان‌های جلفا، هریس و تبریز ملحق شدند و شمار روستاهای آن به ۱۱۰ روستا کاهش یافت.

به هنگام تشکیل شهرستان جلفا در دههٔ ۱۳۶۰ خورشیدی، بخشی از منطقهٔ دیزمار (دهستان دیزمار غربی) شامل شهر سیه‌رود و روستاهای تابعهٔ آن، از بخش ورزقان جدا شده و به شهرستان جدیدالتأسیس جلفا پیوستند.

هم‌چنین دهستان خواجه که یکی از دهستان‌های تابعهٔ بخش ورزقان بوده، به بخش تبدیل شد. سپس بخش تازه‌تأسیس خواجه به شهرستان هریس پیوست و به‌عنوان دومین بخش این شهرستان شناخته شد.

دهستان اسپران به مرکزیت روستای ینگی‌اسپران نیز پیش‌تر از دهستان‌های جنوبی بخش ورزقان اهر بوده که در تقسیمات جدید کشوری و هم‌زمان با مستقل‌شدن شهرستان‌های آذرشهر و اسکو از شهرستان تبریز، به این شهرستان پیوست و از دهستان‌های تابعهٔ بخش مرکزی شهرستان تبریز شد.

معرفی شهرستان ورزقان

معرفی شهرستان ورزقان

ورزقان

یکی از شهرهای استان آذربایجان شرقی است که در بخش مرکزی شهرستان ورزقان واقع شده و مرکز این شهرستان است. این شهر در ۴۰ کیلومتری غرب اهر و ۷۸ کیلومتری شمال تبریز واقع شده‌است. در دهه چهل ورزقان قصبه‌ای بود که ۱۳۹۵ نفر جمعیت داشت. طبق آخرین سرشماری مرکز آمار ایران که در سال ۱۳۸۵ صورت گرفته‌است، این شهر با جمعیتی بالغ بر ۳٬۵۴۹ نفر، چهل و ششمین شهر پرجمعیت آذربایجان شرقی می‌باشد.

زمین‌لرزه‌هایی در سال ۱۳۹۱ در ۱۰ کیلومتری ورزقان و ۱۷ کیلومتری اهر اتفاق افتاد و به زمین‌لرزه‌های اهر، هریس و ورقان معروف شد که باعث کشته‌شدن ۳۰۶ نفر و زخمی‌شدن ۵٬۰۰۰ نفر شد